Obraz rdzennych Amerykanów w kulturze popularnej

Aby móc mówić o obrazie rdzennych Amerykanów, należy wyjaśnić, kim właściwie są. Z artykułu na Wikipedii dowiadujemy się, że Indianie to „najliczniejsza i najbardziej zróżnicowana z trzech – obok Inuitów (Eskimosów) i Aleutów – grup ludności tubylczej (rdzennej, autochtonicznej) zamieszkujących oba kontynenty amerykańskie”. „Kolumb był przekonany, że dotarł do wybrzeży Indii, dlatego mieszkańców nazwał Indianami […]” jak podaje podręcznik do historii z klasy piątej podstawowej. Mało kto pamięta, że Indianie mieli wszechstronnie rozwiniętą kulturę, w tym architekturę i mitologię. Literatura, a później produkcje filmowe przedstawiały Indian jako ludzi prymitywnych, żyjących blisko natury i mieszkających w namiotach.

W 1953 roku studio Disney przedstawiło film animowany, na podstawie książki dla dzieci, pod tytułem Piotruś Pan. W obu tych produkcjach pojawia się plemię Pinkaninów, czyli Czerwonoskórych. Przewodzi im Pantera – wódz plemienia. Ze względu na przyjaźń między Czerwonoskórymi a Piotrusiem, Kapitan Hak porywa jego córkę – Tygrysią Lilię, aby dowiedzieć się gdzie znajduje się kryjówka Zaginionych Chłopców. Księżniczka pozostaje milcząca i dumna, nawet w obliczu haniebnej śmierci przez utonięcie. Po uratowaniu księżniczki, Pantera „wygłasza mowę”, Janek tłumaczy przemówienie o tym, jak Piotruś uszczęśliwił wodza. Jednak Wanda zauważa, że nie wygląda na zbyt szczęśliwego.

Całe plemię jest stereotypowym prostym ludem o naiwnych wręcz wierzeniach. Nawet w czasie śpiewu i tańca, pozostają sztywni. Wrażenie to pogłębia kobieta, która zabrania Wandzie tańczyć i zamiast tego karze nosić drewno. Oprócz sztywnej sylwetki jest widoczna różnica między kobietami a mężczyznami – ładne dziewczęta są bardziej brązowe w odcieniu a mężczyźni i brzydsze kobiety są wściekle czerwoni.

Dwadzieścia pięć lat później ukazuje się ekranizacja powieści Grahama Mastertona Manitou. Podczas gdy przyjaciele głównej bohaterki – Karen, wierzą w historię o Manitou (ducha, patrona wszystkich ludzi i rzeczy przez człowieka stworzonych), specjaliści są sceptyczni. Antropolog dr Snow, autor książki, w której wspomniany jest Manitou, porównuje Indian do prostego ludu wierzącego w bajki. Mimo to jest zachwycony perspektywą spotkania indiańskiego szamana sprzed czterystu lat. Proponuje też, aby „zwalczyć ogień ogniem”. Jego poglądy na temat starożytnych Indian i ich wierzeń kontrastują z jego ogromną wiedzą.

Śpiewający Kamień (szaman pomagający uleczyć Karen) przyznaje, że jest tylko prostym Indianinem znającym parę sztuczek. Zdaje sobie sprawę ze sceptycyzmu onkologów, podchodzi do nich z pewnym szacunkiem, jest ostoją spokoju. Gdy Harry (jasnowidz i przyjaciel Karen) zaczyna kłótnię z doktorem Hughesem, szaman staje między nimi. Przez cały czas daje po sobie poznać tylko podenerwowanie i złość, a rzadziej rozbawienie.

W filmie został zastosowany prosty efekt halo, dobro – przystojny bohater, zło – monstrualny przeciwnik. Śpiewający kamień grany przez Michaela Ansarę jest jak na „Indianina”, jeśli nie piękny to ciężko przystojny. Misquamacus, szaman próbujący się odrodzić, został zagrany przez dwóch aktorów, Feliksa Sillę i Joego Gieba. Misquamacus, będący sługą zła jest ucharakteryzowany na obrzydliwego potwora. Podkreśla to kontrast między „dobrem” a „złem” – przystojny i wyskoki przeciw małemu, pokracznemu i brzydkiemu.

W latach dziewięćdziesiątych nastąpił swego rodzaju przełom w wytwórniach filmowych. Jednym z przykładów jest Tańczący z wilkami. Weteran wojny secesyjnej na własne życzenie zostaje oddelegowany na zachodnie pogranicze. Zastaje tam opuszczony i zaniedbany Fort Sedgwick, w którym postanawia jednak zostać. Niedaleko znajduje się wioska plemienia Siuksów, a w pobliżu szlaku kręcą się Paunisowie. Film przedstawia dwa różne obrazy Indian, Siuksów – spokojnych, troszczących się o równowagę świata. Paunisowie są plemieniem krwiożerczym, mordującym wszystkich białych, także kobiety i dzieci. Członkowie plemienia Lakotów są aktorami, wcielają się w swoich przodków.

Dwa lata po sukcesie Tańczącego z wilkami do kin wchodzi oparty na powieści z 1826 roku Ostatni Mohikanin. Ekranizacja opowiada o wojnie brytyjsko-francuskiej w kolonii Nowy Jork. Francuzi z pomocą plemienia Huronów pokonują Brytyjczyków i próbują porwać córki brytyjskiego pułkownika. Dziewczęta zostają uratowane przez ostatnich z Mohikanów – Chingachgooka, jego syna Unkasa i przygarniętego jako dziecko przez Indian Sokole Oko. Gdy Huroni atakują rodziny ewakuowane z fortu po jego kapitulacji, stają się ludźmi bez honoru. Sokole Oko, stając przed sachemem, wykazał się odwagą i dlatego pozwolono my odejść bez szwanku. Mohikanie zostali przedstawieni jako bohaterowie tragiczni, skazani na (zdawałoby się) nieuniknione niepowodzenie.

W 1995 studio Disney wydało film animowany Pocahontas po części zainspirowany historią Indianki o tym samym imieniu. Główna bohaterka, ciekawska i odważna córka wodza zakochuje się w Johnie Smisie – angielskim osadniku. Gdy Indianie są pokazani po raz pierwszy, są szczęśliwi, wiodą spokojne życie w pobliżu osady. Mężczyźni wracający z wojny są entuzjastycznie witani. Gdy do Nowego Światu przypływają biali, są nieufni, wysyłają patrole do zbadania sytuacji. Wtedy postrzelony zostaje jeden z Indian – Namotak. Doprowadza to do przygotowania się przez Indian do wojny. Ostatecznym czynnikiem doprowadzającym do zebrania armii jest śmierć Kocouma. Przemowa Pocahontas zmusza zarówno jej ojca, jak i białych do zastanowienia. Po zawarciu rozejmu Indianie żegnają Smitha, przynoszą kosze zapasów a Powhatan przykrywa żołnierza swoim płaszczem. Daje to wrażenie, że pomimo wojen prowadzonych z innymi plemionami Paspegowie nie chcieli z nikim walczyć.

Trzy lata później do kin wchodzi Pocahontas II: Podróż do Nowego Świata. Córka wodza wybiera się do Anglii z misją pokojową. Pomimo powagi sytuacji, dworzanie wraz z królem Jakubem zachwycają się egzotyczną urodą dziewczyny. Gdy jednak okazuje się zbyt egzotyczna i „dzika” zostaje aresztowana i skazana na śmierć. Podczas gdy w pierwszej części Indianie mieli prawo się wypowiedzieć, odbiorca mógł zapoznać się z ich kulturą, w drugim filmie Anglicy poznają tylko Pocahontas i jej strażnika. W końcu szczerość i prostolinijność dziewczyny docierają do króla.

W roku 2000 DreamWorks przedstawia Drogę do El Dorado. Bohaterowie jako pierwszą z tubylców spotykają Chel – złodziejkę, ściganą przez armię. Ze względu na miejsce spotkania Tulio i Miguel zostają uznani za bogów powracających ze wschodu, aby rozpocząć erę dobrobytu. Indianie zostali przedstawieni jako bogobojnych i łatwowiernych. Tylko kapłan Tzekel-Kan i Chel nie wierzyli w boskość mężczyzn. Pomimo krwawych obrzędów, ludności ulżyło, gdy składanie ofiar zostało zniesione. W przeciwieństwie do plemion północnoamerykańskich ten lud został przedstawiony jako posiadający skomplikowaną architekturę, znajomość metalurgii i obróbki złota, ich kultura była dla Hiszpanów labiryntem.

DreamWorks dwa lata po sukcesie Drogi do El Dorado prezentuje Mustanga z Dzikiej Doliny. Tytułowy mustang w nietypowy sposób zaprzyjaźnia się z członkiem plemienia Lakota, Wartkim Potokiem. Młody Indianin swoją łagodnością przekonał do siebie dzikiego konia. Na podstawie fragmentów scen widzimy proste i zadowalające życie.

Zupełnie innym filmem jest Apocalypto. Film ten przedstawia krwawe realia życia w Mezoameryce przed przybyciem konkwistadorów. Majowie zostali ukazani jako brutalny lud wierzący w przesądy i bardzo bogobojny. Łapa Jaguara, główny bohater, jest człowiekiem odważnym, sprytnym i silnym. Wykazuje się zdrowym rozsądkiem, gdy zabiera żonę i dzieci w głąb dżungli i unika konkwistadorów. Według historyków jest to jeden z lepszych filmów o Indianach pod względem realiów kulturowych.

W 2013 roku do kin wchodzi Jeździec znikąd. W rolę Komancza Tonta wciela się Johnny Depp. Tonto jako chłopiec jest, jak każde dziecko, trochę chciwy – daje się omamić sztuczkom białych osadników, przez co doprowadza do katastrofy. Jako mężczyzna staje się na swój sposób przebiegły i „zwariowany” („wymiana” rzeczy należących do zmarłych, karmienie wypchanego kruka). Na starość Tonto jeździ z cyrkiem jako fragment wystawy („The noble savage in his natural habitat”) nadal jest ekscentryczny. Plemię Komanczów, które pojawia się w połowie filmu, zdaje sobie sprawę z tego, że są już nieistotni. Wypowiadają więc wojnę białym, aby móc odejść z honorem.

Obraz Indian w kulturze popularnej nie za bardzo się zmienił, natomiast odbiorcy zyskali łatwy dostęp do wielu informacji. Dzięki ruchom społecznym ludzie zdają sobie sprawę z rasizmu wobec rdzennych amerykan i się mu przeciwstawiają. Postaci Indian są utożsamiane z wielkimi słowami, przywiązaniem do natury i równowagi oraz stoicyzmem. Jednak najbardziej rozpowszechnionym stereotypem są imiona. Możliwe, że jest on związany ze zwyczajem nadawania przez matkę imienia będącego życzeniem (np. Tehawanka znaczy wysoki). Bardziej jestem jednak skłonna twierdzić, że to po prostu efekt ignorancjj widowni.

Zgrzytanie Zębów

Bibliografia:

• Grzegorz Wojciechowski, Wczoraj i dziś. Podręcznik do historii i społeczeństwa dla klasy piątej szkoły podstawowej, Warszawa, 2016

• Piotruś Pan, 1953, Clyde Geronimi, Wilfred Jackson, Hamilto Luske

• James Matthew Barrie, Piotruś Pan, Poznań, 2015

• Manitou, 1978, William Girdler

• Tańczący z wilkami, 1990, Kevin Costner

• Ostatni Mohikanin, 1992, Michael Mann

• Pocahontas, 1995, Eric Goldberg, Mike Gabriel

• Pocahontas II: Podróż do Nowego Świata, 1998, Tom Ellery, Bradley Raymond

• Droga do El Dorado, 2000, Bibo Bergeron, Will Finn, Don Paul, David Silverman, Jeffrey Katzenberg

• Mustang z Dzikiej Doliny, 2002, Lorna Cook, Kelly Asbury

• Apocalypto, 2006, Mel Gibson

• Jeździec znikąd, 2013, Gore Verbinski

• Powrót Winnetou części 1 i 2, 1998, Mirijam David Vajda